Historia

Dzieje Powidza

w pigułce

Herb Powidza to złota korona królewska otwarta w stylu gotyckim na czerwonym polu w kształcie tarczy z XV w.

Powidz jest położony w tzw. Wielkopolsce właściwej, tj. na Ziemi Gnieźnieńskiej. Osadnictwo nadbrzeżne Jeziora Powidzkiego: Polanowo - Powidz - Przybrodzin na tzw. Niżu Polskim datuje się na wczesną epokę żelaza (700-500 p.n.e.). Przynależność administracyjna Powidza zmieniała się od XIII wieku aż do roku 1975, tj. włączenia do powiatu słupeckiego. W latach 1793-1815 Powidz był stolicą powiatu.

Akt lokacyjny

Akt lokacyjny dla Powidza (ius civile) według miejskiego prawa magdeburskiego został nadany w Gnieźnie 8 czerwca 1243 roku przez księcia Bolesława Pobożnego z dynastii Piastów linii wielkopolskiej. Powidz aż do zaborów był własnością monarszą. Szczególne znaczenie miały najdawniejsze szlaki handlowe, wiodące przez Powidz. Wojny z zakonem krzyżackim w XIV wieku nie ominęły Powidza: powidzanie odparli ataki w 1331 i 1454 roku. Król Władysław Łokietek w nagrodę za mężny opór obdarował powidzan rozległymi wolnościami (1332 r.?), które potwierdzali i rozszerzali królowie: Kazimierz Wielki (1362 i 1364 r.), Kazimierz Jagiellończyk (1464 r., nadał wieś Wylatkowo i jezioro Powidzkie) i kolejni królowie aż do Stanisława Augusta Poniatowskiego (1778 r.). W dobie Jagiellońskiej (XV-XVI w.) Powidz, jako dobro monarsze, był ośrodkiem starostwa niegrodowego. Pierwszym starostą powidzkim (1416-1426) był Mroczek z Łopuchowa pod Poznaniem herbu Leszczyc, który swe rządy sprawował w zameczku w Powidzu. Jest to dziś stożkowe wzniesienie zwane Górą Zamkową – grodzisko typowe dla wczesnego średniowiecza. Źródło z 1469 r. notuje je jako mons qui vocatur Grodzysko ante Powycz ubi prius castrum fuit.

Pierwsza szkoła

Pierwsza szkoła elementarna w Powidzu to szkoła parafialna, do której zdążali młodzi ludzie z odległych okolic. Istniała już na początku XV wieku. W 1410 roku pojawił się w Akademii Krakowskiej pierwszy znany student z Powidza, Jan syn Piotra. Co najmniej od połowy XV w. nauczycielem szkoły w Powidzu była osoba świecka (zapis 1441r.). Z tych czasów prawdopodobnie wywodzi się powszechnie znane powiedzenie “Dokąd idziesz?… do Powidza po rozum”. Źródła odnotowują też fakt, że w Powidzu w XV wieku uruchomiono szkołę podległą Akademii Krakowskiej.
Pod koniec XVI w. dzierżawa powidzka posiadała ogółem 35 łanów: były to własności ziemskie Powidza i okolicznych wsi. W I ćwierci XVII w. w Powidzu był dwór na kopcu z zabudowaniami czeladnymi i stajnią, a w miasteczku znajdowało się 100 osiadłych domów, młyn koński, wóz wojenny i podwody. Miasto zamieszkiwali rzeźnicy, rybacy, a cech rzemieślników skupiał krawców, kuśnierzy i kowali. W latach 1623-1630 z powodu zarazy nastąpił spadek zaludnienia, a na skutek epidemii, pożarów i najazdu szwedzkiego na Polskę miasteczko zmalało, jednak zamek, ratusz i budynki dworskie były w bardzo dobrym stanie. W Powidzu organizowano jarmarki i targi.

Trakty handlowe

Jezioro Powidzkie z przywilejem połowu ryb, wędami i małymi siatkami (1464 r.) stanowiło aż do 1933 roku główne bogactwo Powidza. Wtedy to zostało przejęte przez państwo i było oddawane w dzierżawę, m.in. zasiedziałym w Powidzu rodzinom rybackim. Z dóbr jeziora korzystali powidzanie oraz wsie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (Polanowo i Ostrowite Prymasowakie). Stąd w XIX wieku eksportowano raki nawet do dalekiej Francji. Powidz znajdował się na traktach handlowych, wytyczonych wiele wieków wcześniej, co sprzyjało gospodarce, szczególnie od II ćwierci XVIII wieku, aż do utraty niepodległości. W okolicy Powidza, obok działalności rolniczej, rozwijał się przemysł, m.in. założono fabrykę szkła w Hucie Powidzkiej, a w Powidzu ok. 10 sukienników pracowało dla manufaktury. Od XVIII wieku wzmógł się ruch osadniczy.
Wejście prusaków do Powidza (1793r.) to początek utraty wszelkich przywilejów, wolności i swobód, otrzymanych od królów polskich. W 1811 roku Powidz liczył ok. 600 mieszkańców, zaś w 1884 roku 1289 osób. Z czasem uzyskał połączenie kolejką wąskotorową z Gnieznem (1896r.) i Anastazewem (1911r.).

Walki wyzwoleńcze

Powidzanie brali udział w walkach wyzwoleńczych w latach 1794, 1830, 1848, 1863. Osiągnięcia gospodarczo-inwestyczyjne oraz działania społeczno-oświatowe powidzan w zaborze pruskim nosiły znamiona sprzeciwu wobec germanizacji. W 1907 r. powidzkie dzieci strajkowały przeciw nauce religii w języku niemieckim i zakazowi używania języka polskiego. W 1918 r. Kompania Powidzka stanęła do walki w Powstaniu Wielkopolskim, rozbijając pluton Grenschutzu na stacji kolejowej w Anastazewie (28/29 grudnia 1918), uczestnicząc w wyzwalaniu Ziemi Gnieźnieńskiej i rejonu Szubina oraz służąc w Armii Wielkopolskiej na froncie pólnocnym. Powidz był reprezentowany w I Polskim Sejmie Dzielnicowym (Poznań, 3-5 grudnia 1918). Powidzanie walczyli i ginęli na różnych frontach II wojny światowej, cierpieli i umierali na zsyłkach syberyjskich, w łagrach i obozach.

Gwałtowny rozwój gospodarczy

Po roku 1918 nastąpił gwałtowny rozwój życia społeczno-gospodarczego w Powidzu: zakładano towarzystwa, związki gospodarcze i rolnicze, zakłady prywatne, spółki rzemieślnicze, kupieckie i przemysłowe oraz organizacje kulturalne. W 1910 roku istniały dwa hotele (w mieście i nad brzegiem jeziora); powstały zakłady kąpielowe “X Uzdrowisko Powidz Tow. Akc.” z parkiem i placem tenisowym (1922), koło Towarzystwa Czytelni Ludowych (przed 1920), teatr amatorski (1919), chór i orkiestra (1922 r.). Powidz liczył wówczas 1315 mieszkańców, a w mieście było aż 96,4% murowanych domów (1931r.). Światowy kryzys gospodarczy lat 30. spowodował pozbawienie Powidza praw miejskich (1934 r.) i włączenie go jako gromady do powiatu gnieźnieńskiego. W latach 1939-1945 Powidz był pod okupacją niemiecką. Po wojnie w 1953 roku rozpoczęto w okolicy Powidza budowę niezależnej od państw trzecich bazy lotnictwa wojskowego i lotniska. W latach 1972-1975 Powidz wraz z 9 wsiami sołeckimi stanowił ośrodek gminy, którą reaktywowano staraniem powidzan w 1995 r. W 1998 r. utworzono Powidzki Park Krajobrazowy z siedzibą w Powidzu. Obecnie Powidz z 10 wsiami sołeckimi i jeziorem Powidzkim jest miejscowością usługowo-rekreacyjną o zabudowie miejskiej z instytucjami i organizacjami społecznymi oraz oświatowo-kulturalnymi.

Powidzki szlak historyczny

  • Góra Zamkowa

    W systemie grodowym całego państwa średniowiecznego szczególną rolę odgrywał kompleks gnieźnieński. W pierwszej połowie XII wieku  wzniesiono na wschód i południowy wschód od warowni gnieźnieńskiej trzy niewielkie gródki stożkowe, które osłaniały podejścia z kierunków najsłabiej zabezpieczonych przez naturę (Zbar, Gnieźninek i trzeci prawdopodobnie przy trakcie do Powidza). Być może wzniesiono w Powidzu zamek średniowieczny; na ziemiach Polski i Czech zakładano takie od połowy XIII wieku. Do dziś na stożkowe wzniesienie nad Jeziorem Powidzkim od strony północno-wschodniej mówi się Góra Zamkowa.

    Według archeologicznych badań powierzchniowych, prowadzonych przez zespół gnieźnieński (1958,1964), Góra Zamkowa jest pozostałością grodziska stożkowego i stanowi jego szczyt. Zgodnie z  tymi badaniami grodzisko zostało wzniesione na planie czworokąta o zaokrąglonych narożnikach. Wymiary stożka przedstawiały się następująco: u podstawy dawnych wałów ziemnych grodziska 80 m długości i 75 m szerokości, a u szczytu wzniesienia rozmiary malejące do 44 m długości i 40 m szerokości. Najwyższe zbocze od strony wschodniej, tj. jeziora osiągało 11 m, natomiast w kierunku zachodnim i północnym góra stopniowo obniżała się do wysokości 2,5 m na zboczu przeciwległym do brzegu jeziora.Od strony północnej znajdowała się osada przygrodowa. Fragmenty naczyń z okresu średniowiecza znajdują się w muzeum w Gnieźnie.

    Na zamku/zameczku w Powidzu rezydował w latach 1416-1426 pierwszy starosta powidzki Mroczko z Łopuchowa.  W tymże miejscu w wieku XVII stał dwór na kopcu, w którym mieszkał posesor (dzierżawca) na mieście Powidzu i wsiach Łukasz Mielżyński junior, po ojcu swoim, także Łukaszu, zarządzającym od 1616 roku do 30 kwietnia 1627 roku.

    Po Powstaniu Wielkopolskim wzniesiono na środku Góry Zamkowej pomnik ku czci powstańców Kompanii Powidzkiej Powstania Wielkopolskiego 1918/1919, którzy zginęli w latach 1919-1921. Pomnik został zniszczony przez Niemców w czasie II wojny światowej.

    [gallery size="medium" ids="2133,2132,2134"]

  • Izba Muzealna w gminnym Domu Kultury

    Istnienie pradziejowej sieci osadniczej w rejonie: Polanowo – Powidz – Przybrodzin to wynik  badań archeologicznych w rejonie  Jeziora Powidzkiego. Prowadził je zespół archeologii podwodnej prof. Andrzeja Pydyna z UMK w Toruniu w kilku sezonach, od 2001 począwszy. W Domu Kultury są eksponowane wybrane przedmioty użytkowe tego obszaru z osady we wczesnej epoce żelaza. Są one potwierdzeniem istnienia na tych ziemiach osadnictwa pradziejowego z okresu schyłkowej fazy kultury łużyckich pól popielnicowych, występującej na tzw. Niżu Polskim w latach 700-500 p.n.e.

  • Rynek - serce Powidza

    Rynek powidzki stanowi centrum Powidza. Do dziś zachowało się średniowieczne zagospodarowanie urbanistyczno-architektoniczne, wzorowane na ustroju Magdeburga (ius Theutonicum).

    Na podstawie map z XVIII i XIX wieku dokonano rekonstrukcji przestrzeni: kwadratowy rynek, mierzony tzw. sznurami, wynosił 2 x 2 sznury (tj. 2 x 90 m), z owalnym zasięgiem, wynoszącym 6 x 5 sznurów. Zabudowę w okresie XIII – około XVIII wiekach stanowiły drewniane domy, o konstrukcji szkieletowej (ze ścianami środkowymi: glina, trzcina, plecionka). Od każdego domu odchodziły długie i wąskie parcele z drzewami owocowymi i grządkami warzywnymi.

    Od około XVIII do XIX wieku były to niewielkie parterowe domy w technice muru pruskiego. Na przełomie XIX/XX wieku pojawiły się murowane kamieniczki, które istnieją do dziś na rynku oraz w owalnej części rynku przy ul. Warszawskiej.

    W XIX wieku rynek był zabudowany domkami kalenicowymi, od którego prostopadle odchodziły uliczki z ciągami domów o charakterze szeregowym. Do dziś, mimo różnych unowocześnień i innowacji, rynek i sposób zagospodarowania domów z parcelami  zachował dawny charakter.

    W wieku XVII na rynku stał ratusz, uwidoczniony także na XIX-wiecznej mapie, dziś już nieistniejący.

    Na każdym z narożników rynku stały do II wojny światowej figury świętych, które zostały zniszczone przez niemieckiego okupanta. Obecnie miło zatrzymać się przy umiejscowionych w środkowej części rynku czterech figurach na cokołach, wyrzeźbionych amatorsko w drewnie, podświetlanych po zmroku: kopii Madonny z Dzieciątkiem na Lwie z XIV wieku oraz trzech odtworzonych figurach świętych: Floriana, Wawrzyńca i Franciszka z Asyżu.

  • Zabytkowy zespół kościelny

    Prawdopodobnie  jeszcze w XI wieku, krótko po wprowadzeniu chrześcijaństwa do Polski, powstały na obecnym wzgórzu kościelnym nad Jeziorem Powidzkim parafia i kościół powidzki, obiekt drewniany do III ćwierci XIX wieku.

    Zachowały się zapisy o plebanie (1243r.) i drewnianym kościele, okolonym cmentarzem przykościelnym. Przed rokiem 1362 notuje się zapis o kościele drewnianym pw. św. Jana Chrzciciela, następnie pw. św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja Biskupa i Wyznawcy. Nowy drewniany kościół  zbudowano za kanonika plebana ks. Jana Grzybińskiego (1731-1737).

    Pod obecnie istniejący kościół w stylu neogotyckim, usytuowany na tym samym wzgórzu nad jeziorem, wmurowano w 1860 roku ogromny, widoczny od strony plebanii kamień węgielny. Budowę zakończono w 1863 roku, kiedy proboszczem był ks. Andrzej Zgrabczyński (1857-1867). Budowniczy kościoła spoczywa na cmentarzu przykościelnym (29.01.1809-06.06.1867). Konsekracji świątyni pw.św. Mikołaja  dokonał w 1868 roku sufragan gnieźnieński, ks. biskup Cybichowski. Vis a vis  kościoła znajdują się dom pogrzebowy z tegoż okresu oraz dawny dom sióstr zakonnych Elżbietanek, sprowadzonych do Powidza w 1895 roku, a ofiarowany siostrom przez ks. dr. infułata Kazimierza Dorszewskiego, proboszcza kapituły metropolitarnej gnieźnieńskiej, powidzanina. Siostry prowadziły przedszkole i ochronkę dla dzieci do lat 50. XX wieku, były zaś w Powidzu do 1993 roku.

    W kościele można podziwiać cenne zabytki: usytuowaną centralnie w prezbiterium późnobarokową postać Chrystusa na Krzyżu, rzeźby św. Sylwestra i św. Grzegorza, XVII w. obraz szkoły weneckiej przedstawiający Matkę Boską ze świętymi (Rochem Sebastianem, Franciszkiem) oraz fundatorem obrazu, a także  w czterech bocznych ołtarzach obrazy świętych na płótnie z XVII i XVIII wieku. Uwagę zwracają także XX-wieczne polichromię wykonane techniką sgraffito (1958r., dzieło prof. Leonarda Torwirta z Torunia), a także witraże: w prezbiterium – upamiętniające ofiary II wojny światowej (ufundowane w 1980 roku przez powidzanina, lotnika Tadeusza Putza) oraz  na chórze – prymasa kardynała Stefana Wyszyńskiego i świętego papieża Jana Pawła  II (ufundowane przez parafian w 1984 roku). Warto również zwrócić uwagę na umieszczoną pod chórem tablicę z brązu ku czci Kompanii Powidzkiej Powstania Wielkopolskiego (ufundowaną przez Towarzystwo Przyjaciół Powidza w 2008 roku).

    W kościele znajdują się organy piszczałkowe  w stylu romantycznym z końca XIX wieku z dwiema klawiaturami oraz z miechem czerpakowym, uruchamianym, w razie braku prądu, za pomocą pedałów nożnych. W Muzeum Archidiecezjalnym w Gnieźnie jest eksponowana Figura Madonny z Dzieciątkim na Lwie  z IV ćwierci XIV wieku, pochodząca z kościoła powidzkiego (rzeźba gotycka, drewno lipowe).

    Ogrodzony teren wokół kościoła to  teren dawnego cmentarza przykościelnego. Ostatni czytelny nagrobek osoby świeckiej nosi datę 1857. Zachował się tutaj również wspólny grób dwóch proboszczów powidzkich: ks. Andrzeja Zgrabczyńskiego, budowniczego obecnego kościoła (29.01.1809-06.06.1867) i ks. Sylwestra Gralika (27.11.1894-07.02.1940).

    Decyzją wojewódzkiego konserwatora zabytków  kościół wraz z domem pogrzebowym tworzy zabytkowy zespól kościelny. W otoczeniu kościoła znajduje się Dom Katolicki z pierwszej ćwierci XX wieku.

  • Figura Ducha Św.

    Figura Ducha Św. z XIX wieku z napisem na marmurowej tablicy “Boże daj nam w Duchu świętym poznać co jest prawe” znajduje się na skwerku w rozwidleniu ulic: Kolejowej i Strzałkowskiej, idąc od ul. Warszawskiej. Jest to jedna z nielicznych tego rodzaju figur w Europie.

    Jest to miejsce, według średniowiecznego zagospodarowania urbanistyczno-architektonicznego, w obrębie miasta, w tzw. zasięgu owalnym na poziomie 4-go sznura mierniczego, tj. około 360 m w stosunku do rynku powidzkiego.

    W wieku XVIII działał w tym miejscu szpital pod wezwaniem Ducha Św., do którego należał ogród (zapis z 1779 roku). Tego rodzaju przytułki, zwane szpitalami dla starców i dziadów proszalnych, zakładano niegdyś w całej Polsce. Szpital z ogrodem należał do dóbr kościoła powidzkiego. Figura stoi do dziś, natomiast ogród istniał co najmniej do roku 1934.

  • Miejsca pamięci

    Skwer 770-lecia Powidza – położony w rozwidleniu ulic Witkowskiej i Kolejowej, za którym znajduje się stacja Gnieźnieńskiej Kolejki Wąskotorowej Gniezno – Anastazewo (1896). Skwer jest centralnym miejscem, w którym powidzanie upamiętniają wydarzenia historyczne i składają hołd zasłużonym dla Ojczyzny. 750-lecie Powidza  upamiętnia metalowa plansza, przedstawiająca umiejscowienie Powidza na mapie współczesnej Polski.

    Hołd poległym za Ojczyznę wyraża, usytuowany w centralnej części skweru, z inicjatywy Rady Sołeckiej, głaz-pomnik na schodkowym cokole, zwieńczony orłem Polski w koronie i napisem “Ojcom naszym powstańcom wielkopolskim i wszystkim tym, którzy życie oddali za Ojczyznę” (1991). Postawiony przez Urząd  gminy Powidz w 95. rocznicę Powstania Wielkopolskiego kamienny obelisk z trzema tablicami, na których wyryto nazwiska zidentyfikowanych uczestników Kompanii Powidzkiej 1918/1919 Powstania Wielkopolskiego, uszczegółowia  pamięć o powidzkich powstańcach.

    Pierwszy pomnik z napisem “Ku czci poległych Powstańców za Wiarę i Ojczyznę z Kompanii Powidzkiej” z wymienionymi dziesięcioma poległymi postawili “Wdzięczni Ziomkowie” już 29 grudnia 1921 roku na Górze Zamkowej – niestety, został zrównany z ziemią przez okupantów niemieckich w czasie II wojny światowej.

    Zespół Szkolno-Przedszkolny – dla upamiętnienia Kompanii Powidzkiej 1918/1919 roku  przyjął  imię Kompanii Powidzkiej 1918 roku oraz prowadzi Kącik Patrona Szkoły Podstawowej i Gimnazjum z napisem:

    ”Bracia! Trzeba śmiałości! Szczęście śmiałym sprzyja

    Najpiękniejszym jest orzeł, Gdy się w niebo wzbija” Franciszek Morawski

    Pomni tradycji historycznych Kompanii Powidzkiej 1918 r. Imię przyjmujemy

    Powidz 8 VI 1996 roku

    W lesie wylatkowskim  na drodze do Słoszew – na jego skraju znajduje się obelisk kamienny dla  upamiętniania rozstrzelanych przez hitlerowców we wrześniu 1939 roku mieszkańców Wylatkowa.

    Skwer 770-lecia w Powidzu

  • Cmentarze gminy Powidz

    Cmentarz parafii rzymsko-katolickiej jest położony na wzgórzu przy tzw. Zgonie pod Cmentarz, tj. zakończaniu Jeziora Powidzkiego, w pobliżu Dzikiej Plaży. Obecnie jest to teren przy granicy Powidza od strony zachodnio-południowej, przy końcu ul. Strzałkowskiej w kierunku do Słupcy.

    Cmentarz został ogrodzony płotem żelaznym już w pierwszych latach XX wieku. Wejście centralne stanowi zabytkowa żelazna brama cmentarna z 1912 roku. Z tegoż roku pochodzi piękna, niedawno odnowiona  z zachowaniem pierwotnego wyglądu, Figura św. Michała Archanioła z trąbką (fundacja małżonków Michała i Józefy Szymańskich, usytuowana na skrzyżowaniu dróg cmentarnych).

    Pierwsze pochówki na cmentarzu miały miejsce pod koniec XIX wieku, wcześniej chowano ciała na cmentarzu przykościelnym. Na obecnym cmentarzu w wydzielonej kwaterze, położonej najniżej, tuż przy przystani rybackiej, jeszcze w XX wieku chowano ciała osób nieochrzczonych.

    Na cmentarzu w pobliżu Figury zachowały  się:  marmurowy, usytuowany na podłożu kamienno-piaskowym nagrobek Julianny i Kazimierza Powidzkich, który ma formę otwartej księgi i jest datowany na II połowę XIX wieku oraz grobowiec rodziny Amrogowiczów.

    Do grobów, nierzadko z ciekawymi nagrobkami i epitafiami, wiodą liczne drogi i dróżki. Na cmentarzu spoczywają szczątki naszych pra-pradziadów, proboszczowie powidzcy XX wieku oraz osoby świeckie, zasłużone dla Powidza – powstańcy wielkopolscy, ofiary kolejnej wojny i okupacji,  m.in. polegli w końcu 1944 roku w rejonie Powidza skoczkowie spadochronowi , tj. czterej zwiadowcy grupy Loczenkowa i “Borysa”, walczący z Niemcami, w tym Rosjanin “Sasza” i Polak “Henryk”. Są tu także tabliczki pamięci, które poświęcone są Powidzanom, którzy zostali rozstrzelani oraz zginęli w oflagach i obozach, a spoczywają w różnych miejscach poza miejscem urodzenia.

    Spacer po tym swoistym wzgórzu pamięci napawa zadumą i przywodzi na myśl maksymę NON OMNIS MORIAR – NIE WSZYSTEK UMRĘ. Sługa Boży kardynał Stefan Wyszyński, który często bywał w Powidzu w latach 50. i później, uważał ten cmentarz za jeden z najpiękniejszych, jakie miał możność wizytować.

    Po przeciwnej stronie ulicy, za strumykiem Łza, wypływającym z lasów na Dolinie, znajduje się niewielki cmentarz ewangelicki, który powstał w XIX wieku w okresie, kiedy w Powidzu i okolicy mieszkali Niemcy, uczęszczający do kościoła ewangelickiego. Ostatni pochówek miał tam miejsce w 1957 roku. Dziś teren cmentarza jest zarośnięty.

  • Kościół

    POWIDZKI KOŚCIÓŁ RZYMSKO- KATOLICKI W ARCHIDIECEZJI GNIEŹNIEŃSKIEJ W 1050. ROCZNICĘ CHRZTU POLSKI (opracowanie: Halina Ganińska) [plik PDF]

 
 
© Copyright Urząd Gminy w Powidzu | Wykonanie Ola Gościniak