Akt lokacyjny
Akt lokacyjny dla Powidza (ius civile) według miejskiego prawa magdeburskiego został nadany w Gnieźnie 8 czerwca 1243 roku przez księcia Bolesława Pobożnego z dynastii Piastów linii wielkopolskiej. Powidz aż do zaborów był własnością monarszą. Szczególne znaczenie miały najdawniejsze szlaki handlowe, wiodące przez Powidz. Wojny z zakonem krzyżackim w XIV wieku nie ominęły Powidza: powidzanie odparli ataki w 1331 i 1454 roku. Król Władysław Łokietek w nagrodę za mężny opór obdarował powidzan rozległymi wolnościami (1332 r.?), które potwierdzali i rozszerzali królowie: Kazimierz Wielki (1362 i 1364 r.), Kazimierz Jagiellończyk (1464 r., nadał wieś Wylatkowo i jezioro Powidzkie) i kolejni królowie aż do Stanisława Augusta Poniatowskiego (1778 r.). W dobie Jagiellońskiej (XV-XVI w.) Powidz, jako dobro monarsze, był ośrodkiem starostwa niegrodowego. Pierwszym starostą powidzkim (1416-1426) był Mroczek z Łopuchowa pod Poznaniem herbu Leszczyc, który swe rządy sprawował w zameczku w Powidzu. Jest to dziś stożkowe wzniesienie zwane Górą Zamkową – grodzisko typowe dla wczesnego średniowiecza. Źródło z 1469 r. notuje je jako mons qui vocatur Grodzysko ante Powycz ubi prius castrum fuit.
Pierwsza szkoła
Pierwsza szkoła elementarna w Powidzu to szkoła parafialna, do której zdążali młodzi ludzie z odległych okolic. Istniała już na początku XV wieku. W 1410 roku pojawił się w Akademii Krakowskiej pierwszy znany student z Powidza, Jan syn Piotra. Co najmniej od połowy XV w. nauczycielem szkoły w Powidzu była osoba świecka (zapis 1441r.). Z tych czasów prawdopodobnie wywodzi się powszechnie znane powiedzenie “Dokąd idziesz?… do Powidza po rozum”. Źródła odnotowują też fakt, że w Powidzu w XV wieku uruchomiono szkołę podległą Akademii Krakowskiej.
Pod koniec XVI w. dzierżawa powidzka posiadała ogółem 35 łanów: były to własności ziemskie Powidza i okolicznych wsi. W I ćwierci XVII w. w Powidzu był dwór na kopcu z zabudowaniami czeladnymi i stajnią, a w miasteczku znajdowało się 100 osiadłych domów, młyn koński, wóz wojenny i podwody. Miasto zamieszkiwali rzeźnicy, rybacy, a cech rzemieślników skupiał krawców, kuśnierzy i kowali. W latach 1623-1630 z powodu zarazy nastąpił spadek zaludnienia, a na skutek epidemii, pożarów i najazdu szwedzkiego na Polskę miasteczko zmalało, jednak zamek, ratusz i budynki dworskie były w bardzo dobrym stanie. W Powidzu organizowano jarmarki i targi.
Trakty handlowe
Jezioro Powidzkie z przywilejem połowu ryb, wędami i małymi siatkami (1464 r.) stanowiło aż do 1933 roku główne bogactwo Powidza. Wtedy to zostało przejęte przez państwo i było oddawane w dzierżawę, m.in. zasiedziałym w Powidzu rodzinom rybackim. Z dóbr jeziora korzystali powidzanie oraz wsie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego (Polanowo i Ostrowite Prymasowakie). Stąd w XIX wieku eksportowano raki nawet do dalekiej Francji. Powidz znajdował się na traktach handlowych, wytyczonych wiele wieków wcześniej, co sprzyjało gospodarce, szczególnie od II ćwierci XVIII wieku, aż do utraty niepodległości. W okolicy Powidza, obok działalności rolniczej, rozwijał się przemysł, m.in. założono fabrykę szkła w Hucie Powidzkiej, a w Powidzu ok. 10 sukienników pracowało dla manufaktury. Od XVIII wieku wzmógł się ruch osadniczy.
Wejście prusaków do Powidza (1793r.) to początek utraty wszelkich przywilejów, wolności i swobód, otrzymanych od królów polskich. W 1811 roku Powidz liczył ok. 600 mieszkańców, zaś w 1884 roku 1289 osób. Z czasem uzyskał połączenie kolejką wąskotorową z Gnieznem (1896r.) i Anastazewem (1911r.).
Walki wyzwoleńcze
Powidzanie brali udział w walkach wyzwoleńczych w latach 1794, 1830, 1848, 1863. Osiągnięcia gospodarczo-inwestyczyjne oraz działania społeczno-oświatowe powidzan w zaborze pruskim nosiły znamiona sprzeciwu wobec germanizacji. W 1907 r. powidzkie dzieci strajkowały przeciw nauce religii w języku niemieckim i zakazowi używania języka polskiego. W 1918 r. Kompania Powidzka stanęła do walki w Powstaniu Wielkopolskim, rozbijając pluton Grenschutzu na stacji kolejowej w Anastazewie (28/29 grudnia 1918), uczestnicząc w wyzwalaniu Ziemi Gnieźnieńskiej i rejonu Szubina oraz służąc w Armii Wielkopolskiej na froncie pólnocnym. Powidz był reprezentowany w I Polskim Sejmie Dzielnicowym (Poznań, 3-5 grudnia 1918). Powidzanie walczyli i ginęli na różnych frontach II wojny światowej, cierpieli i umierali na zsyłkach syberyjskich, w łagrach i obozach.
Gwałtowny rozwój gospodarczy
Po roku 1918 nastąpił gwałtowny rozwój życia społeczno-gospodarczego w Powidzu: zakładano towarzystwa, związki gospodarcze i rolnicze, zakłady prywatne, spółki rzemieślnicze, kupieckie i przemysłowe oraz organizacje kulturalne. W 1910 roku istniały dwa hotele (w mieście i nad brzegiem jeziora); powstały zakłady kąpielowe “X Uzdrowisko Powidz Tow. Akc.” z parkiem i placem tenisowym (1922), koło Towarzystwa Czytelni Ludowych (przed 1920), teatr amatorski (1919), chór i orkiestra (1922 r.). Powidz liczył wówczas 1315 mieszkańców, a w mieście było aż 96,4% murowanych domów (1931r.). Światowy kryzys gospodarczy lat 30. spowodował pozbawienie Powidza praw miejskich (1934 r.) i włączenie go jako gromady do powiatu gnieźnieńskiego. W latach 1939-1945 Powidz był pod okupacją niemiecką. Po wojnie w 1953 roku rozpoczęto w okolicy Powidza budowę niezależnej od państw trzecich bazy lotnictwa wojskowego i lotniska. W latach 1972-1975 Powidz wraz z 9 wsiami sołeckimi stanowił ośrodek gminy, którą reaktywowano staraniem powidzan w 1995 r. W 1998 r. utworzono Powidzki Park Krajobrazowy z siedzibą w Powidzu. Obecnie Powidz z 10 wsiami sołeckimi i jeziorem Powidzkim jest miejscowością usługowo-rekreacyjną o zabudowie miejskiej z instytucjami i organizacjami społecznymi oraz oświatowo-kulturalnymi.